Khái niệm và phân loại “trượt khí” trong khí công

Trong khí công Trung Hoa, hiện tượng trượt khí được biết đến nhiều nhất qua thuật ngữ “tẩu hỏa nhập ma”. Tẩu hỏa nhập ma (走火入魔) nghĩa đen là “lửa chạy tán loạn, ma nhập vào”, dùng để chỉ trạng thái người luyện khí công hoặc võ thuật bị sai lệch nghiêm trọng về dòng chảy năng lượng. Y học Trung Quốc hiện đại gọi đây là “rối loạn khí công” (qìgōng piānchā 气功偏差)​. Theo truyền thống, tẩu hỏa nhập ma xảy ra khi hành giả tu luyện không đúng phương pháp, công phu “tẩu tán” (khí huyết bốc lên không kiểm soát) và tinh thần rối loạn. Kim Dung từng mô tả nhân vật luyện võ bị tẩu hỏa nhập ma khiến kinh mạch đảo lộn, máu huyết chảy ngược, mất hết nội lực hoặc hóa điên.

Trong thực tế, rối loạn khí công được ghi nhận là các vấn đề sinh lý hoặc tâm lý xảy ra trong hoặc sau khi luyện khí công sai cách​. Các tài liệu chuyên môn Trung Quốc phân loại hiện tượng này theo biểu hiện: loại thể chất và loại tâm thần. Chẳng hạn, sách Chinese Medical Qigong liệt kê triệu chứng thể chất gồm đau đầu, đau ngực, đau lưng, đau bụng, tê mỏi tứ chi hoặc toàn thân; còn triệu chứng tâm thần gồm suy nhược thần kinh, rối loạn cảm xúc, ảo giác, hoang tưởng. Như vậy, có thể coi hai loại trượt khí chính trong khí công là:

• Trượt khí thể chất: khí chạy sai lệch gây ra các chứng đau nhức, tê dại hoặc rối loạn chức năng cơ quan.

• Trượt khí tâm thần: khí nghịch lên não gây rối loạn thần trí, biểu hiện bằng hoảng loạn, ảo giác, mê sảng.
  
  

Các bậc thầy khí công cũng nhấn mạnh sự khác nhau giữa “thuần dương công” (luyện nội công an toàn) và “tẩu hỏa” (luyện sai gây bốc hỏa). Theo giải thích của Đông y, tẩu hỏa nhập ma được xem là do “hỏa khí bốc lên đầu quá mức”, tức nhiệt và dương khí thượng thăng, quấy nhiễu thần minh​. Điều này khiến tâm lý người tập bất ổn, tư duy hỗn loạn. Trong thuật ngữ đạo gia, hiện tượng này có thể xảy ra nếu người tu luyện thiếu đức hạnh, thiếu tu tâm dưỡng tánh mà cố công tập các pháp môn cao thâm​ – tức công phu chưa tới, tâm chưa vững mà ép khí lực vận hành sẽ sinh nguy hiểm.

Tóm lại, trượt khí trong khí công – qua hình ảnh tẩu hỏa nhập ma – là một hệ quả cực đoan của việc luyện khí sai lầm, phân thành các loại biểu hiện thân thể và tinh thần. Tuy thuật ngữ nghe đậm màu huyền bí, nhưng ngày nay các chuyên gia nhận thấy nó phản ánh một hội chứng có thật, gắn với việc mất cân bằng khí lực nội sinh.

Dấu hiệu nhận biết và chẩn đoán rối loạn khí công

Hiện tượng trượt khí khí công thường khởi phát đột ngột trong khi luyện tập hoặc ngay sau đó. Người tập trước đó hoàn toàn bình thường, nhưng rồi xuất hiện hàng loạt phản ứng tâm sinh lý bất thường. Theo mô tả của Nancy N. Chen trong Breathing Spaces: Qigong, Psychiatry, and Healing in China, các dấu hiệu phổ biến gồm: cảm giác hoảng loạn, bứt rứt; những cử động tự phát không kiểm soát được; rối loạn về giác quan như nhìn thấy ảo ảnh, nghe tiếng nói lạ; và hình thành một số niềm tin kỳ quái, phi lý​. Những triệu chứng này có thể diễn tiến từ nhẹ đến nặng:

• Triệu chứng thần kinh thực vật: Tim đập nhanh, toát mồ hôi, run rẩy.

• Triệu chứng vận động: Cơ bắp co cứng hoặc co giật, động tác vô thức (vd: múa may, lăn lộn).

• Triệu chứng giác quan: Hoa mắt, chóng mặt dữ dội; thị giác mờ hoặc thấy ánh sáng lạ; thính giác vang tiếng ù hoặc lời nói ảo.

• Triệu chứng tâm thần: Cảm giác sợ hãi không rõ lý do, loạn ý nghĩ, có thể hoang tưởng (vd: cho rằng mình nhập ma hoặc đắc đạo một cách phi lý).
  
  

Giới chuyên môn Trung Quốc đã đưa hiện tượng này vào hệ thống phân loại bệnh tâm thần của mình. Phân loại Rối loạn Tâm thần Trung Quốc CCMD-2 (1995) có chẩn đoán “hội chứng rối loạn khí công” với các tiêu chí: người bệnh trước đó khỏe mạnh, các triệu chứng xuất hiện trong/ sau quá trình luyện công, bản thân người bệnh nhận thấy rõ những cảm giác bất thường trong lúc luyện, và các triệu chứng này không phải do bệnh tâm thần nào khác gây ra​. Tại Mỹ, DSM-IV cũng liệt kê “Qi-gong psychotic reaction” (phản ứng loạn thần khí công) như một hội chứng liên quan văn hóa, đặc trưng bởi giai đoạn loạn thần cấp tính, có giới hạn thời gian, xảy ra sau tập khí công tăng cường sức khỏe​. Nói cách khác, y học hiện đại thừa nhận việc luyện thiền/khí công có thể đóng vai trò “chất kích thích” khơi mào cơn loạn thần tiềm ẩn ở một số người.

Để nhận biết trượt khí khí công, ngoài việc dựa vào triệu chứng, cần xem xét bối cảnh luyện tập: Người bệnh có tự tập một mình không hướng dẫn hay không, có thực hiện các kỹ thuật thở hay ấn huyệt lạ nào trước khi phát bệnh hay không. Thường thì 90% trường hợp tẩu hỏa nhập ma xảy ra ở những người tự tập, không được giám sát đầy đủ​. Bác sĩ tâm thần Kevin Chen (ĐH Maryland, Mỹ) lưu ý rằng phần lớn bệnh nhân bị rối loạn khí công tự ý luyện tập quá sức, thiếu thầy hướng dẫn, tuy nhiên cũng có một số trường hợp tưởng là rối loạn khí công nhưng thực ra không phải (có thể do bệnh khác)​. Do đó, chẩn đoán xác định đòi hỏi loại trừ các nguyên nhân khác (như tâm thần phân liệt, rối loạn lưỡng cực…), đồng thời hỏi kỹ về tiền sử luyện công/thiền định của bệnh nhân.

Tóm lại, dấu hiệu trượt khí trong khí công là sự xuất hiện đồng thời những rối loạn cơ thể và tâm trí bất thường sau quá trình luyện tập năng lượng nội lực. Việc chẩn đoán cần dựa trên triệu chứng đặc hiệu (hoảng loạn, ảo giác, cử động bất thường) kết hợp với yếu tố căn nguyên là luyện công sai phương pháp.

Phương pháp xử lý và điều hòa rối loạn khí công

Khi gặp hiện tượng tẩu hỏa nhập ma, giới khí công và y học đều nhất trí rằng cần can thiệp kịp thời để điều hòa lại khí. Trong cộng đồng khí công truyền thống, các liệu pháp đơn giản thường được áp dụng trước tiên, bao gồm: ngừng ngay việc luyện khí gây rối loạn, sau đó cho người bệnh thư giãn hoàn toàn, đi lại nhẹ nhàng để phân tán bớt năng lượng tích tụ, và tự xoa bóp các huyệt đạo nhằm lưu thông khí huyết. Nhiều trường hợp chỉ cần nghỉ ngơi, tĩnh dưỡng vài ngày là các triệu chứng thuyên giảm do khí dần quay về quỹ đạo cân bằng.

Nếu triệu chứng nặng hơn hoặc kéo dài, điều trị y khoa có thể được kết hợp. Đông y thường áp dụng châm cứu để khai thông kinh mạch bị tắc, đặc biệt châm các huyệt an thần (như Nội quan, Thần môn) giúp ổn định tinh thần. Song song, có thể dùng thuốc thảo dược nhằm hạ hỏa, định tâm – ví dụ các bài thuốc cổ phương như Châu sa an thần hoàn (trị hồi hộp, loạn thần) hoặc Thiên vương bổ tâm đan (dưỡng âm, thanh nhiệt, an thần). Về mặt liệu pháp tâm lý, tham vấn tâm lý cho người bệnh để giải tỏa sợ hãi, trấn an rằng triệu chứng chỉ là tạm thời cũng rất quan trọng​.

Trong một số trường hợp đặc thù, mời chính các thầy khí công can thiệp là biện pháp hữu hiệu. Tiến sĩ Kevin Chen khuyến cáo rằng bác sĩ nên phối hợp với một bậc thầy khí công để hướng dẫn bệnh nhân hoàn thành nốt quá trình luyện công một cách an toàn, trước khi tiến hành các điều trị y khoa khác​. Thực tế ở Trung Quốc đã hình thành những phòng khám kết hợp Đông – Tây y dành cho “bệnh khí công”, trong đó thầy khí công và bác sĩ tâm thần cùng hợp tác: thầy sẽ điều chỉnh lại khí cho bệnh nhân (qua các bài tập nhẹ, dẫn khí đúng hướng), trong khi bác sĩ hỗ trợ thuốc an thần liều thấp để kiểm soát triệu chứng nếu cần​.

Ngoài ra, người bệnh cũng được khuyến khích tiếp xúc với thiên nhiên, vận động ngoài trời để “xả bớt khí thừa”. Những hoạt động như đi dạo, làm vườn, hít thở không khí trong lành sẽ giúp đưa phần năng lượng bị dồn lên cao trở lại cân bằng với đất (theo nguyên lý “thấp hành, hạ hành”). Trường hợp bệnh nhân có biểu hiện ám ảnh sợ hãi (sợ mình bị “ma nhập”), các thầy có thể dùng thêm nghi lễ hô thần chú, trấn an – về mặt tâm lý liệu pháp, nghi lễ này giúp người bệnh tin tưởng mình được bảo vệ, bớt hoảng loạn.

Tổng hợp lại, quy trình xử lý trượt khí khí công thường gồm: (1) Ngừng luyện tập gây hại; (2) Thư giãn, vận động nhẹ, tự xoa bóp để khí huyết lưu thông; (3) Liệu pháp chuyên sâu: châm cứu, thảo dược an thần, hỗ trợ tâm lý; (4) Nhờ chuyên gia khí công chỉnh khí và hướng dẫn luyện đúng. Nếu can thiệp phù hợp, đa số trường hợp sẽ hồi phục, khí lực dần ổn định, các triệu chứng biến mất mà không để lại di chứng. Trường hợp hiếm hoi nặng kéo dài, có thể phải điều trị như rối loạn tâm thần (dùng thuốc chống loạn thần) nhưng đó là giải pháp sau cùng khi các biện pháp điều khí không hiệu quả.

Cách phòng ngừa trượt khí trong luyện khí công

Phòng tránh tẩu hỏa nhập ma là chủ đề rất được giới luyện công quan tâm, vì “phòng bệnh hơn chữa bệnh”. Nguyên tắc xưa nay của khí công là tuân thủ đúng phương pháp, có sư phụ hướng dẫn và rèn luyện tâm tính. Các bậc thầy khí công nhấn mạnh vài điểm cốt yếu sau để bảo vệ cơ thể khỏi trượt khí:

• Không tự ý luyện các kỹ thuật cao khi chưa đủ trình độ: “Đừng bao giờ tưởng tượng rằng sự hoạt động của Hỏa hầu (Kundalini) sẽ đem lại điều tốt khi anh chị em chưa đủ khả năng chịu đựng. Khi nó di chuyển với tốc độ rất nóng, phải ngưng lại ngay” – lời cảnh báo của Master Lương Minh Đáng​. Điều này nghĩa là người tập phải tiến hành từng bước, từ dễ đến khó, không tham đốt cháy giai đoạn.
  
  

• Luôn có sự hướng dẫn của thầy và giám sát: Một huấn luyện viên khí công có kinh nghiệm sẽ biết cách điều chỉnh bài tập cho phù hợp cá nhân và phát hiện sớm dấu hiệu bất ổn. Như số liệu đã nêu, đa số người bị tẩu hỏa là do tự tập thiếu thầy. Vì vậy, để phòng ngừa, mỗi người nên chọn thầy giỏi, trường phái đáng tin cậy.
  
  

• Giữ tâm lý ổn định, tránh sợ hãi và nghi hoặc: Theo quan điểm khí công, tâm sợ hãi, thiếu tập trung, nghi ngờ trong lúc luyện sẽ làm khí chạy loạn​vnexpress.net. Do đó, cần rèn tâm trí vững vàng, tập trung, có lòng tin vào phương pháp thì khí mới lưu thông điều hòa. Trước khi luyện công nên loại bỏ tạp niệm, lo âu, có thể tĩnh tọa hoặc niệm chú ngắn để định tâm.
  
  

• Chọn bài tập phù hợp thể trạng: Người sức khỏe yếu, tiền sử bệnh tâm thần, hoặc có cơ địa quá mẫn cảm không nên tập các phép khí công mạnh (thay vào đó có thể tập thở nhẹ, thái cực quyền, yoga nhẹ nhàng). Giới y khoa phương Tây cho rằng những người dễ bị trượt khí vốn có sẵn tố chất rối loạn tâm thần tiềm ẩn; khí công chỉ là tác nhân khởi phát​. Vì vậy cần sàng lọc cá nhân: ai có tiền sử tâm thần nên thận trọng hoặc tập dưới giám sát y tế.
  
  

• Bồi bổ chính khí, sức khỏe nền tảng: Đông y có câu “Chính khí tồn nội, tà bất khả can” – chính khí mạnh thì tà khí (ngoại tà hay nội loạn) khó xâm nhập​. Người luyện khí công nên chú ý dinh dưỡng đầy đủ, ngủ nghỉ hợp lý, không lao lực quá độ. Chính khí sung túc giúp cơ thể tự điều tiết luồng khí không để xảy ra nghịch loạn. Nhiều thầy cũng khuyên luyện tĩnh công (thiền định) song song với động công để điều hòa âm dương, tránh thiên lệch.
  
  

Nhìn chung, phòng tránh trượt khí trong khí công tập trung vào kỷ luật luyện tập và dưỡng sinh đúng mực. Sự dẫn dắt của thầy giỏi, tâm thái bình hòa và lộ trình công phu phù hợp là “chìa khóa vàng”. Nếu thực hiện tốt, người tập có thể yên tâm khai thác lợi ích của khí công mà không gặp phải mặt trái nguy hiểm.